Fonolojik Farkındalık Nasıl Geliştirilir?
Fonolojik farkındalık ya da diğer bir deyişle sesle ilgili farkındalık, hem dinlerken hem de konuşurken sözcüklerin söylenmesi esnasında çıkan seslerin tanınması olarak bilinmektedir. Bu yeti, insanların kullandıkları kelimeler aracılığıyla diğer insanlarla etkileşim içine girmeleri nedeniyle gelişim gösteren bir özelliktir. Bir çocuk zaman ilerledikçe ağızdan çıkan sesleri kelimelerin, kelimeleri hecelerin, heceleri de birim seslerin oluşturduğunu öğrenecektir.
“Fonolojik farkındalık, üst dilbilimsel kapasite ya da çocuğun ilk yaşlarında aşamalı bir biçimde gelişen dil yeteneğinin yansıması olarak tarif edilebilir. Bu kavram, en geniş ve somut konuşma birimlerinden, kelimelerden ve hecelerden, en küçük ve soyut olan birim seslere kadar olan geniş bir yelpazeyi kapsar.”
– Malva Villalón –
Tanımlama evresini tamamladığında çocuk artık ağzından çıkan seslerle yavaş yavaş oynamaya başlar. Bu aşamaya ulaştığında harflerin görsel olarak tanımlanması, gelişimin temel ögesi haline gelir. Bu nedenden dolayı, fonolojik farkındalığın uygun bir biçimde gelişmesi için basılı şekiller kullanılmamalıdır. Bu sayede süreç boyunca herhangi bir adımın göz ardı edilmesinin ya da atlanmasının önüne geçilmiş olacaktır.
Okuma egzersizlerine başlamadan önce aşağıda sıralanan aktivitelerin yapılması, çocukların sesleri daha iyi tanıması için gerekli gelişimi sağlamaları açısından faydalı olacaktır.
Fonolojik Farkındalığın Gelişimi İçin Yapılabilecek Egzersizler
Dinleme Oyunu
Bir çocuğun ilk olarak tanıyıp öğreneceği sesler, günlük hayatta sürekli olarak duyacağı sesler olacaktır. Çocuğunuzdan birkaç dakikalığına bir yerde sessiz bir biçimde oturmasını isteyin. Daha sonra ona, bu süre içerisinde neler duyduğunu sorun. Büyük olasılıkla çocuk arabaların çıkardığı sesleri, açılıp kapanan kapı sesini, klimanın çıkardığı ses vb. sesleri duyduğunu söylemeye çalışacaktır.
Yansıyan Sözcük Oyunu
Ailecek birlikte zaman geçirmek için en ideal seçenekler arasında yansıyan sözcük oyunu yer almaktadır. Tüm katılımcılar olarak bir daire oluşturacak şekilde oturun ve ufaklığın da bu dairenin tam ortasında gözleri kapalı bir biçimde oturmasını sağlayın. Daha sonra aileden biri ayağa kalkar, yer değiştirerek başka bir yerde durur ve sesli bir biçimde bir hayvan taklidi yapar. Gözleri kapalı durumda olan çocuk sesin nereden geldiğini parmağı ile işaret eder. Bu tür oyunlar, çocukların duyma keskinliğini geliştirme ve konsantrasyonlarını artırma açısından oldukça faydalıdır.
Uyaklar
Fonolojik farkındalığı artırmak için uyaklar (kafiyeler) mükemmel bir araç durumundadır. Bunlar, çocukların birbirine oldukça benzeyen seslerin bulunduğunu anlamalarına ve bu tür dil modellerini taklit etmelerine yardımcı olur. Çocukların günlük yaşantılarında uyakların daha fazla yer almasını sağlamanın en kolay ve etkin yolu şarkı söylemek, şiir okumak ve tekerlemeler söylemektir. Bu tür aktiviteler esnasında sözcükleri yanlış telaffuz etmekten çekinmeyin. Çünkü bu tür komik hatalar çocuğunuzla birlikte geçireceğiniz ve çok gülüp çok eğleneceğiniz anlar olacaktır.
Şekil Oyunu
Çocuğunuz sesleri ve uyakları daha fazla tanıdıktan sonra onun için hazırladığınız oyunları biraz daha karmaşık hale getirebilirsiniz. Bir kutu bulun ve içine isimleri birbirine benzeyen ve kafiyeler oluşturan şekil çiftleri koyun. Bu şekilde çocuk şekilleri kutudan çıkararak isimlerine göre eşleştirmeye çalışacaktır.
Hece Oyunu
Çocukların dilin parçalarını kavrayabilmek ve doğru telaffuzun temellerini etkin bir biçimde tanımlayabilmelerini sağlamak için hecelerin nasıl bölündüğünü bilmeleri oldukça önemlidir. Bu aktiviteye ailenin tümü katılabilir. Bu oyunun temel mantığı, herkesin bir çember oluşturacak şekilde oturması ve kendi ismini her hecede elini çırparak heceleyip kafiyeli bir biçimde söylemesine dayanmaktadır.
İsimleri tamamladıktan sonra artık daha uzun kelimeleri kullanarak aynı oyuna devam edebilirsiniz. Aynı şekilde eşyaları isimlendirmek için çeşitli şekil ve resimleri kullanabilir ya da etrafınızda bulunan eşyalarla bu oyunu oynayabilirsiniz.
Geleneksel Şarkılar
Çok bilinen ve dillere dolanan bazı şarkı sözleri çocuğunuzla güzel vakit geçirmek ve aynı zamanda heceleme alıştırması yapmak için oldukça faydalıdır. Çocuğunuzun hoşlanacakları arasından seçebileceğiniz bu tür şarkılarda, şarkı sözünden sonra nesnenin bir fotoğrafını gösterebilir ve kelimeyi telaffuz etmek için şarkı söylemeye ve el çırpmaya devam edebilirsiniz. Ufaklığın dikkatini devam ettirmesi ve ilgisini oyuna vermesi için, oyun içerisinde yapılan hareketleri (çığlık atma, zıplama, bağırma vb.) değiştirebilirsiniz.
Gördüğünüz gibi fonolojik farkındalık, diğer iletişim becerilerinin doğru bir biçimde gelişimi için temel bir yetenektir. Bu nedenle, biraz önce okumuş olduğunuz türde çok basit pratikler yardımıyla bu yeteneği geliştirmek, çocuklar için son derece değerli ve hassas bir ihtiyaçtır.
Çocuklarınızın günlük olarak dinleme yeteneklerini geliştirmek için çaba göstermenin çok önemli bir konu olduğunu aklınızdan çıkarmamanız gerekmektedir. Çünkü dil yeteneklerinin gelişmesi ve okur yazarlığı öğrenmeleri için birlikte gerekli zahmete katlanmanız gerektiğini unutmamalısınız.
Tüm alıntı yapılan kaynaklar, kalitelerini, güvenilirliklerini, güncelliklerini ve geçerliliklerini sağlamak için ekibimiz tarafından derinlemesine incelendi. Bu makalenin bibliyografisi güvenilir ve akademik veya bilimsel doğruluğa sahip olarak kabul edildi.
- Grant #90HC0001 for the U.S. Department of Health and Human Services, Administration for Children and Families, Office of Head Start, by the National Center on Cultural and Linguistic Responsiveness http://eclkc.ohs.acf.hhs.gov/hslc/tta-system/cultural-linguistic
- Villalón, M. (2008). Alfabetización inicial: claves de acceso a la lectura y escritura desde los primeros meses de vida. Ediciones Universidad Católica de Chile.