Çocuklarda Otokontrol Problemi
Çocuğunuzun kimi zaman duygusal şartlarda ani ve düşünmeden reaksiyon verdiğini gördünüz mü? Bazı durumlarda onu sakinleştirmek gerçekten de çok güç mü oluyor? Bu tür problemler otokontrol sorunu yaşayan çocuklarda görülebilir. Eğer bu tür bir problemle karşı karşıya kaldıysanız neler yapabileceğinizi hep birlikte inceleyelim.
Yaşantımızda kendimizi kontrol altında tutmamız ya da başka bir deyişle otokontrol sağlamamız gereken pek çok durumla karşı karşıya kalırız. Çocukların da aynı şekilde günlük yaşantılarında otokontrol özelliğine sahip olmaları gerekir.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) olan ve ayrıca duyu işleme sorunları bulunan çocuklarda otokontrol eksikliği bulunduğu görülmektedir. Yani bu sorunları yaşayan çocuklar duygusal açıdan yoğun durumlarda kendilerini nasıl denetlemeleri gerektiğini bilmezler.
Çocuklarda Otokontrol Problemi: Otokontrol Nedir?
Kendine hakim olma (kendini kontrol etme ) ile otokontrol kavramlarını birbirine karıştırma olasılığımız yüksektir. Bunlar her ne kadar birbiri ile bağlantılı kavramlar olsa da farklı içeriklere sahiptirler.
- Kendine hakim olma: Çocukların davranışlarını, anlık tepkilerini ve duygularını kontrol etmelerine yardımcı olan sosyal bir yetenektir.
- Otokontrol: Bu da benzer bir yetenektir ancak farkı zor ya da karmaşık bir durumla yüz yüze geldiğimizde duygularımızı, davranışlarımızı ve vücudumuzun hareketlerini kontrol altına alma çabasıdır. Bu nedenle de belirli bir duruma karşı ilgili olmamızı ve odaklanmamızı sağlar.
Otokontrol, çocukların hayal kırıklığına uğramamaları ve olumsuz reaksiyonlar göstermemeleri için üzgün olduklarında sakinleşmeleri için onlara yardımcı olan bir özelliktir. Bu nedenle dört yaşındaki bir çocuğun öfke nöbetlerine kapılması son derece normal bir durumdur. Çünkü bu yaştaki bir çocuk henüz otokontrolü nasıl sağlayabileceğini öğrenmemiştir. Buna karşın 12 yaşındaki bir çocuk bu şekilde davranıyorsa bu durumda bir otokontrol probleminden bahsetmek olasıdır.
Otokontrol Mekanizması Nasıl Çalışır?
Otokontrolü daha iyi anlamak için bir “termostatı” düşünebiliriz. Termostat ne işe yarar? Bu mekanizma bir ısıtma sisteminin ya da benzer bir aygıtın sıcaklığını ayarlamakla görevlidir. Oda belirli bir ısıya ulaştığında ısıtma işlemi durdurulur; sıcaklık istenilen seviyenin altına düştüğünde ise sistem yeniden çalışmaya başlar. Bu bağlamda, istenilen noktanın ne olduğunun bilinmesi başlamak ve durmak için önemlidir.
Otokontrol da benzer bir mekanizmadır. Eğer duygularını ve davranışlarını doğru bir biçimde kontrol altında tutma becerileri varsa çocukların da tıpkı bir termostatta olduğu gibi belirli bir “noktaları” bulunur.
Ancak bu süreci kontrol altında tutmak için bu “istenilen noktanın” belirli bir durumda ne olduğunu bilmeleri gerekir. Bu sayede nasıl hissettiklerini kendileri değerlendirebilir ve bu noktayı aşmayacak şekilde duruma uygun şekilde davranışlar seçebilirler. Bu sürecin büyük oranda bilgileri ve duyguları nasıl işlediklerine ve bunlarla ne yapmak istediklerine bağlı olduğunun altını çizmek gerekir.
DEHB
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) bulunan çocukların duygularını kontrol altında tutmaları son derece zordur. Bu nedenle de çoğu kez orantısız bir biçimde reaksiyon gösterirler. Ayrıca bu problemi yaşayan çocukların anlık tepki verme konusunda yeterince kontrol becerisine sahip olmadıkları da unutulmamalıdır. Yani karşı karşıya kaldıkları durumlarda uygun olmayan şekilde davranışlar sergileyebilirler.
İşte bu nedenden dolayı bu tür çocuklar aşırı abartılı tepkiler verebilirler. Çünkü kendilerini durduramazlar ve karşılaştıkları durumla ilgili düşünüp çözüm arayamazlar.
Duyu İşleme Zorlukları
Duyu işleme konusunda zorluklar yaşayan çocuklarda duyular yoluyla alınan bilgileri algılama ve anlama problemleri bulunur. Bunlar arasında beş temel duyu olan dokunma, görme, işitme, duyma ve koklama duyularına ek olarak daha az bilinen iç duyum, iç algı (propriyosepsiyon) ve vestibüler gibi duyular da yer almaktadır.
Aslında problemin çıkış noktası, kendini düzenleme konusunda problemler yaşayan sinir sistemidir. Bu nedenle, eğer bir çocuk duyuların işlevselliğini arttığı bir duruma düştüyse otokontrol sağlamakta başarısız olur ve duygu ve hislerini tamamen kontrolsüz bir biçimde dışa vurmaya başlar.
Otokontrol Problemi Bulunan Çocuklara Nasıl Yardımcı Olabiliriz?
Otokontrol problemi yaşayan çocuklara elbette yardımcı olabiliriz. Ancak bunu nasıl yapmamız gerekir? İlk bilmemiz gereken şey çocuğun duyuları ya da düşünceleri kanalıyla aldığı bir bilgiyi ne zaman sorun olarak gördüğüdür.
Otokontrolü Sağlamak İçin Neler Gerekir?
- Kendinin farkında olmak. Otokontrol problemi ister DEHB sorunu yaşayan isterse duyu işleme bozukluğu bulunan bir çocukta yaşansın, çocuğa ne tür durumların yoğun bir duygusal strese yol açtığını göstermeniz gerekir. Eğer çocuğun zorlanacağı ya da kötü anlar geçireceği bir durumu önceden tahmin edebiliyorsak, onu önceden uyarmamız doğru bir davranış biçimi olacaktır. Bu sayede kendini hazırlamasına yardım etmiş oluruz.
- Tepki kontrolü. DEHB problemi olan bir çocuk, belirli durumlarda çözüm yollarının bulunduğunu bilse bile sinirlenme ya da hayal kırıklığına uğrama gibi ani reaksiyonların önüne geçemez. İşte bu noktada anne ve babalara önemli görevler düşmektedir. Bu bağlamda, çocukların duygularını kontrol altında tutabilmeleri ve daha uygun davranışlar sergilemeleri için anne ve babaların ihtiyaç duyacakları yetenekleri onlara öğretmeleri gerekir.
- Hedef belirleme. Çocuk için gerçekçi ve öncelikle küçük hedefler belirlemek gerekir. Zaman içinde ve yavaş yavaş daha büyük hedeflere yönelmesi daha sağlıklı ve mümkün olacaktır.
Otokontrol Problemi Bulunan Çocuklara Yardım Etmek
Gördüğümüz gibi otokontrol problemi yaşayan çocuklara rastlamak son derece doğal bir durumdur. Bu nedenle çocuklarımızın yaşlarına göre gelişimlerinin ne durumda olduğunu bilmemiz gerekir. Çocuklara yardım etmek için yapılması gerekenler konusunda yukarıda sıraladıklarımıza ek olarak anne ve babaların çocuklarına “istenilen noktanın” ne olduğunu, yani hangi noktada iyi bir çocuk olduklarını açıklamaları önemlidir.
Bunun yanında çocuklara her zaman için kızgınlık ve hayal kırıklığı ile nasıl başa çıkabileceklerini göstermek gerekir. Bu sorunu yaşayan tüm çocuklar otokontrol aktivite listesi kullanabilirler.