Tektonik Plaka: Çocuklar İçin Özeti
Dünya yaşam doludur, sürekli değişim içerisindedir ve yaklaşık 4.5 milyar yaşındadır. Bazı değişimlerin gerçekleşmesi yüzyıllar sürerken, bazıları ise saniyeler içerisinde gerçekleşebilir.
Dağlar, ovalar ve volkanik patlamalar, tektonik plakaların ve plaka tektoniği teorisinin özetini yapacağımız bu yazımızda örnek verilebilecek dönüşümlerdendir.
Tektonik plakalar nelerdir?
Plaka tektoniği, Dünya’nın nasıl değiştiğini ve sürekli bir oluşum ve yıkım süreci içerisinde olan yüzeyinin ve litosferin nasıl yeniden oluştuğunu açıklayan bilimsel bir teoridir.
Dan Mackenzie dağların ve okyanus derinliklerinin nasıl oluştuğunu keşfetmede önemli rol oynayan kişilerden bir tanesidir. Bu keşiflerin üzerinden 50 yıldan fazla zaman geçti ancak yeni teknolojiler bize Dünya’nın nasıl oluştuğunu gösterecek.
Dünya, bir başka gaz katmanı tarafından sarılan 4 katı ve sıvı tabakaya sahiptir. Bu 4 tabaka, jeosfer, biyosfer, hidrosfer ve atmosferdir. Bu yazımızda, plaka tektoniklerini daha iyi anlayabilmek için jeosferin alt katmanlarından bahsedeceğiz.
- Endosfer olarak da bilinen çekirdek, iç sert çekirdek ve dış sıvı çekirdekten oluşur.
- Astenosfer, yüksek ısı ve basınç altındaki sert kayalardan oluşan bir alt tabakadır. Bu da bu tabakanın şekillenmesini kolaylaştırır. Litosfer plakaları bu sıvının üzerinde durur.
- Çekirdek kabuğu, gezegenin en uzun kısmıdır. Dış tabaka ve çekirdek arasında bulunur. Üst çekirdek kabuğu, dalma-batma bölgesi ve alt çekirdek kabuğu olarak üçe ayrılır.
- Bunların litosferin bir parçası olduğu söylense de, litosfer, üst çekirdek kabuğu ve dış katman arasındaki katı tabakadır.
- Okyanussal ve kıtasal tabaka, jeosferin dış katmanıdır ve diğerleriyle karşılaştırıldığında daha incedir.
Tektonik tabakalar nerede bulunur?
Litosfer en az 57 adet çeşitli büyüklüklerde sert plakalardan, 15 adet büyük plakadan ve 42 adet daha küçük plakadan oluşur. Bu plakalar hareketleri sebebiyle çarpıştığında, Dünya’nın dış tabakasını oluşturur.
En önemli tektonik plakalar Pasifik Plakası, Kuzey Amerika Plakası, Avrasya Plakası, Afrika Plakası, Antarktik Plakası, Hint Avustralya Plakası ve Güney Amerika Plakasıdır.
Litosfer nasıl hareket eder?
Tektonik plakalar, konveksiyon akımı ve yerçekimi sebebiyle hareket eder. Litosfer, sebebastenosfer olarak adlandırılan plastik bir katmana dayalıdır.
Isındığında bazı kayaları eriten litosfer, bu plakaların hareket etmesine ve daha az yoğunluğa sahip materyallerin üste çıkmasına sebep olur. Soğuma başladığında ise, bu materyaller tekrar alt tarafa iner. Bu duruma konveksiyon akımı adı verilir.
Böylece, astenosferin sıvı kısmı etrafında duran dünyanın sert kısımlarındaki plakalar, depremlere ve sınırını aşınca püsküren volkanik patlamalara yol açar. Plakanın neden hareket ettiğine bağlı olarak değişen üç sınır vardır. Örneğin, faylar ayrılan, yakınsak (hizalı) ve transform (paralel hareketler) olarak ayrılabilir.
Tektonik plakalar aracılığıyla dış tabakanın dönüşümü
Kanadalı jeolog ve jeofizikçi John Tuzo, mevcut plaka tektoniği teorisinin başlıca yaratıcılarından bir tanesidir. Yaptığı araştırma ile, sınırlardaki paralel ve dikey hareketleri haklı çıkarmıştır. Bu, gezegendeki faylara ne olduğunu anlaşılmayı kolaylaştırmıştır.
Yakınsak faylar
Tektonik plakalar hareket ettiğinde ve bir yükselmeye sebep olan biçimde direkt olarak çarpıştığında bu faylar meydana gelir. Örneğin, 55 milyon yıl önce Asya ve Hindistan plakaları çarpıştığında, Himalayalar bu şekilde oluşmuştu.
Buna ek olarak, okyanussal plaka kara plakasının lat kısmına girdiğinde de yakınsak faylar oluşabilir. Böyle bir durumda, dış tabaka tahrip olur. Bu süreç, kıtasal bir levhanın başka bir levha altına girmesi olarak bilinir.
Ardından, kıtasal plaka yükselerek Andes dağları gibi deniz kenarında sıradağlar oluşturur. Okyanus levhası astenosfer doğru erir ve volkanik patlamalarda lav gibi yükselir.
Ayrılan faylar
Eğer okyanussal plaka ayrılırsa, bu dünyada çatlak gibi bir boşluk oluşmasına ve yeni bir okyanussal tabaka oluşturan magmatik kayaçların yüzeye çıkmasına sebep olur. Böylece, okyanusu oluşturan okyanus ortası sırtı ortaya çıkar.
Öte yandan, eğer iki kıtasal plaka ayrılırsa, Büyük Rift Vadisi gibi derin bir oyuk oluşturur. Bir milyon yıl içerisinde, bu tür hareketler Afrika kıtasının doğu kısmını ayıracaktır.
Transform faylar
Bu bölgelerde, plakalar çarpışmaz. Hareketleri paralel ve birbirlerine karşıdır. Bu, bazıları 1960 yılında Şili’de meydana gelen 9.6 şiddetindeki deprem ve 2004 yılında Endonezya’da 9.3 şiddetindeki tsunami gibi şiddetli ve hafif doğal afetlere sebep olabilir. Dünyadaki en önemli transform faylardan bir tanesi, San Andreas fayıdır.
Umarız hazırladığımız plaka tektoniği teorisinin özeti, çocukların dünyanın dönüşümünü anlaması ve öğrenmesine yardımcı olur.
Tüm alıntı yapılan kaynaklar, kalitelerini, güvenilirliklerini, güncelliklerini ve geçerliliklerini sağlamak için ekibimiz tarafından derinlemesine incelendi. Bu makalenin bibliyografisi güvenilir ve akademik veya bilimsel doğruluğa sahip olarak kabul edildi.
- Amos, J. (05 octubre 2017). Placas Tectónicas: cómo un descubrimiento de hace medio siglo se transformó en la clave para saber cómo funciona la Tierra [documental]. Recuperado de: www.bbc.com
- Capas de la Tierra. (última consulta octubre 2019). Capas de la tierra: características, estructura y composición. [artículo en web especializada]. Recuperado de: www. capasdelatierra.org
- Carrillo, M. I. D. (2008). De Pangea, los Andes y Trincheras. Acta Universitaria, 18(1), 9-13. https://www.actauniversitaria.ugto.mx/index.php/acta/article/view/139/124
- NATGEO. (19 de septiembre 2011). Placas tectónicas [artículo en revista digital]. Recuperado de: www.nationalgeographic.com
-
Pedrinaci, E. (1998). Procesos geológicos internos: entre el fijismo y la Tierra como sistema. Alambique, 18, 7-17. https://www.researchgate.net/profile/Emilio-Pedrinaci/publication/39149190_Procesos_geologicos_internos_entre_el_fijismo_y_la_Tierra_como_sistema/links/543d5b3e0cf2d6934ebc3b7d/Procesos-geologicos-internos-entre-el-fijismo-y-la-Tierra-como-sistema.pdf
-
Schoijet, M. (2015). A cien años de la teoría de la deriva de los continentes. Ciencia-Academia Mexicana de Ciencias, 66(1), 8-13. https://revistaciencia.amc.edu.mx/images/revista/66_1/PDF/AlfredWegener.pdf